회남자 연구서 소개
회남자(淮南子)에 나타난 陰陽五行論의 특징
회남자의 음양오행사상에는 자연현상적인 음양오행 사상과 통치개념의 음양오행사상, 그리고 類比體系로서의 음양오행사상과 災異와 禍福槪念으로서의 음양오행사상이 내재되어 있다.
그리고 음양오행론의 특징에는 첫째, 오덕종시설의 영향으로 토를 사계월설· 72일계하설· 30일계하설로 다양하게 서술함에 따라 토의 중요성이 부각되었고, 지장간 이론과도 상관관계가 있다. 둘째, 地支 會局에서이론적으로 특이한 午戌寅 合土가 서술되어 토에 대한 다양한 十二運星 해석법이 나오게 되었다.
셋째, 월령에서 오행에 배속되는 숫자를 生數는 사용하지 않고 成數만 사용한 것은 고대에는 月令에 서로짝이 되는 숫자가 季夏에는 5 ‒ 토, 겨울에는 6 ‒ 수, 여름에는 7 ‒ 화, 봄에는 8 ‒ 목, 가을에는 금 ‒ 9가 되어 관례적으로 사용하였던 것으로 보인다.
넷째, 제사를 지낼 때 현대 음양오행론의 오행 배속과 다른 오장을 먼저 바치는 것은 문헌들을 분석해 볼때 당시에는 봄[목]에는 비장, 여름[화]에는 폐, 계하[토]에는 심장, 가을[금]에는 간, 겨울[수]에는 신장을 사용하는 풍습이 있었던 것으로 생각된다.
다섯째, 오행의 순서가 「泰族訓」에서 언급한 水·火·金·木·土·穀을 시작으로 금·목·수·화·토를거쳐, 만물이 생성된 순서에 따라 수·화·목·금·토로 변화되고, 다시 오덕종시설에 의하여 토·목·금·화·수로 변천하였다가, 春·夏·季夏·秋·冬의 계절 순서에 따라 「天文訓」에서 서술한 목·화·토·금·수로 변화하였다.
– 주제어 : 淮南子, 음양오행사상, 음양오행론, 오행, 월령, 오덕종시설
[목 차]
Ⅰ. 머리말
Ⅱ. 회남자의 음양오행사상
Ⅲ. 회남자의 음양오행론의 특징
Ⅳ. 맺음말
Ⅰ. 머리말
음양오행론은 음양론과 오행론을 결합한 이론이다. 음양론은 원래 태양과 관계변화에 따라 출발하였고 오행론은 五材[木:나무, 火:불, 土:흙, 金:쇠, 水:물]의 관념에서 시작하였다. 오행론의 基幹이 되는 음양론과 음양론의 枝葉이 되는 오행론은 각자 다르게 출발하여 전국시대를 거쳐 秦·漢代에 이르러 음양오행론으로 통합되어, 우주와 자연이 순환하는 원리로서 개념을 갖게되고, 자연계의 우주만물만이 아니라 인간·사회·정치·역사 등과 광범위하게 연관됨으로써 동아시아 사람들의 사유와 삶에 지대한 영향을 미쳤다.
회남자는 중국 한대 초기 淮南王 劉安이 漢武帝에게 헌상한 책으로서, 제자백가사상이 집결된 백과사전적인 작품이다. 회남자의 사상 배경은 黃老學이지만 한대 초기에 음양오행사상이 크게 발전함에 따라 회남자 21훈 중에 「天文訓」·「墬形訓)」·「時則訓)」 등에는 음양오행론이 집중적으로 다루어졌고, 다른 부문에서도 음양오행론이 광범위하게 내재되어 음양오행론이 집대성을 이루게 되었다.
회남자는 황노사상이 중심으로 되어 있어서, 선행연구는 다수 있으나 대부분의 학자들이 道家·無爲 측면에서 접근하고 있다.1) 회남자에 대한 음양오행론의 선행연구는 이석명의 「회남자의 時令思想과 음양오행론」(2010)과 강성인의 「회남자의 음양오행사상과 명리학의 연관성 고찰」(2014)이 있다. 그러나 이석명의 「회남자의 시령사상과 음양오행론」은 시령사상의 이해를 위해 음양오행론이 활용되었고, 강성인의「회남자의 음양오행사상과 명리학의 연관성 고찰」은 명리학과 음양오행의 연관성 고찰에 치중하여 회남자에 농축된 음양오행론의 특징을 제대로 밝히지 못했다.
회남자에서 음양오행의 중요한 이론인 오행의 生剋 관계와 地支合沖 관계, 그리고 오행의 성쇠를 판단하는 旺相休囚死가 다루어지고, 十二運星法을 통한 地支三合 이론이 성립되고, 지지 육합 이론과 오행의 相和 이론, 그리고 制度의 오행 편입과 오행 중 토에 대한 해석의 다양성을 통해 제반 음양오행 이론이 정립되었다.
그러나 회남자에서 정립된 음양오행론은 현대음양오행 이론과 상당한 부분에서 상이하고, 다른 문헌에서는 찾아볼 수 없는 특이한 점이 발견된다. 이에 지지삼합 이론에서 午戌寅을 合土로 지정한 것에 대한 그이치의 타당성과 토의 12운성법을 다른 문헌과 비교·분석하고, 월령에서 숫자의 오행배속을 生數는 사용하지 않고 成數만 사용한 이유를 알아보며, 五臟의 오행배속에서 현대음양오행 이론과 다르게 배속한 것에 대하여 고대에는 어떻게 오장을 오행에 배속하였는가를 검토하고, 그리고 五德終始說의 영향을 받아 오행중
土를 중시하여 土에 대한 해석이 다양한데, 이에 고대의 토에 대한 해석을 회남자와 비교·분석하고, 나아가 지장간 이론과 상관관계를 검토하며, 또 회남자 「泰族訓」에서는 오행의 순서를 水·火·金·木·土·穀이라 하고, 회남자 「天文訓」에서는 오행의 순서를 목·화·토·금·수라고 하는데, 이에 문헌에 따라다른 오행 순서의 변천 과정과 이유를 밝힌다.
회남자에 내재되어 있는 자연·통치·類比·禍福 개념의 음양오행사상을 통하여 秦·漢代의 정치·사회를 이해하며, 회남자의 독특한 음양오행론을 분석하여 이후의 음양오행론 정립에 끼친 영향을 검토함으로써 한대 이후의 음양오행론 연구에 도움이 되고자 한다.
Ⅱ. 회남자의 음양오행사상
회남자의 음양오행사상은 자연현상적인 음양오행사상과 더불어 통치개념의 음양오행사상, 그리고 類比體系로서의 음양오행사상과 災異와 禍福槪念으로서의 음양오행사상으로 구분할 수 있다.
「천문훈」에서는 우주생성을 “道는 虛霩에서 시작하고, 허확이 우주를 생하고, 우주가 기를 생하고, 기가음양으로 나누어지고, 음양의 작용으로 四時가 만들어지고, 사시를 통하여 만물이 형성된다.”2)라고 하였고,「泰族訓」에서 “神命이 접하고 음양이 조화를 이루면 만물이 생성된다.”3)라고 말한다. 따라서 만물의 생성은陰陽二氣의 조화를 통해 이루어진다고 보았다. 이처럼 회남자는 만물의 생성은 천지간의 음기와 양기가조화를 이룸으로써 나타나는 현상으로 설명된다. 따라서 만물의 생성에 있어 바탕적 질료는 기라고 하지만,그것을 바탕으로 만물의 생성을 이끄는 실질적 원동력은 음양의 조화작용으로 이해되고 있음을 알 수 있다.
회남자에서는 음양오행이 천지만물의 보편적인 우주의 질서라고 한다. 음양은 햇빛이 비치면서 양지와그늘이 생기는 자연현상에 뿌리를 두고 있다. 즉, 양지는 양이 되고 음지는 음이 된다. 일상에서 직접 관찰되는 이런 일련의 자연현상에서 자연스럽게 음양개념이 형성된다.
하늘과 땅의 정기가 합쳐지면서 음양이 되고, 음과 양의 정기가 전일하면 춘하추동의 사시가 되고,사시의 정기가 분산되어 만물이 된다. 양기를 모은 열기가 불을 낳고, 화기의 정기는 해가 된다. 음기를 모은 한기가 물이 되고, 수기의 정기가 달이 된다. 해와 달에서 넘친 정기가 성신이 된다.4)
우주 대자연이 음양의 작용과 조화를 통해 만들어지며 변화하는 과정을 설명하고 있다. 음양의 근간이 되는 하늘과 땅, 사시[춘·하·추·동], 불과 물, 해와 달을 음양에 배속하였다.
하늘의 치우친 기가 노하면 바람이 된다. 땅이 기를 함축하고 조화하면 비가 된다. 음양이 서로 접
근하여 호응하면 우레가 되고, 부딪히면 번개가 되고, 뒤섞이면 안개가 된다. 양기가 강하면 흩어져 비
와 이슬이 되고, 음기가 강하면 응고되어 서리와 눈이 된다.5)
모든 자연의 현상, 심지어 바람· 비· 우레· 번개· 안개· 이슬· 서리까지도 음양의 조화 작용으로 생성되
고 변화하는 것으로 보았다.
한대의 유학자들은 鄒衍(B.C.305?~B.C.240?)의 학설을 계승하여 음양소식에 대하여 논의하였다. 그 중 董仲舒(B.C.176~B.C.104)는 음양의 유행과 성쇠를 통해 사시와 절기 그리고 날씨가 형성되는 원인을 해석 하였다. 「詮言訓」에서는 “양기는 동북쪽에서 일어나서 서남쪽으로 소진하고, 음기는 서남쪽에서 일어나서 동북쪽으로 소진한다.”6)는 것이다. 회남자의 설법은 가을에는 음기가 서쪽에서 움직인다. 이것으로써 가을이 나타나는 원인을 설명하는 것은 적절하다. 그러나 동중서의 설법은 가을에는 음기가 동쪽에서 움직인다.
음기가 동쪽에서 움직이면 서쪽에 대한 영향력은 줄어들 것이다. 이것으로써 가을이 나타나는 원인을 설명하는 것은 회남자만큼 적절하지 못하다. 이 때문에 후대에 음양오행을 말하는 자들은 모두 회남자의 학설을 채용하였다.7)
「泰族訓」에서 “수·화·금·목·토·곡식은 서로 다른 사물이지만 모두 각자의 역할이 있고, 規·矩·權·衡·準·繩은 서로 다른 형상을 하고 있지만 모두 각자의 쓰임이 있다.”8)라고 하면서 모든 사물에는 각자의 쓰임이 있으므로 통치자는 오행에 맞게 이를 잘 조화시킬 수 있어야 한다고 말한다.
회남자에서 음양오행이 통치이념으로서 중요하게 다루어졌다. 음양조화에 의해 사계가 절제되고, 천자
가 정사를 집행할 때 음양오행에 맞춰 시행하며, 제도에 오행을 따르면 잘못이 없다고 했다.
한대의 사상적 골간은 음양오행이었다. 종교·정치·학술상에서 음양오행의 방식을 사용하지 않는 것이 없었다. 음양오행사상이 천지·주야·남녀 등 자연현상을 지배했다. 이어서 尊卑·動靜·剛柔 등 추상적인 개념에서도 음양오행사상은 중요한 역할을 했다. 목·화·토·금·수 오종의 물질이 時令·方向·神靈·音律·服色·飮食·臭味·道德 등을 통할한다. 나아가 帝王의 체계와 국가적인 제도에도 영향을 미쳤다. 고대인들은 이러한 사상의 근간에서 우주간의 사물을 분류하고자하는 요구가 발생했다.9)
오행은 목성·화성·토성·금성·수성의 다섯 행성과 관련이 있다. 한대에는 전국 중기부터 발전한 천문력에 의하여 오성과 관련된 오행개념이 체계화되면서 오행이 오성만을 가리키지 않고 그 의미가 확장되었다.
「천문훈」에서 “오성은 무엇인가? 동쪽은 목이고, 황제는 태호이고, 보좌는 구망이고, 그림쇠를 잡고 봄을 다스린다. 그 신은 목성이고 동물은 창룡이며 음은 각이고 날짜는 갑을이다.”10)라고 오성에 해당하는 각자 사물을 오행에 맞게 구분하였다.
회남자에는 전편에 걸쳐 음양오행사상이 내재되어 있다, 그 중 「시칙훈」은 특히 음양오행사상을 중심으로쓰여졌다. 각 월령에 나타난 내용이 대부분 음양오행에 배속되고, 자연의 순리를 벗어난 것이 없다. 일반 백성들이 지켜야 할 생활수칙은 물론 天帝가 매월 내리는 政令도 음양오행 원칙에 따라 분류하여 시행했다.11)
「時則訓」에서 天帝가 월령을 내릴 때 음양오행에 적합하지 않으면 자연이 재앙을 내린다고 했다.
초봄에는 여름에 맞는 명령을 내리면 바람과 비가 불순해지고, 초목은 일찍 시들고, 나라에는 공황이 있게 된다. 가을에 맞는 명령을 내리면 백성에게 큰 전염병이 돌고, 회오리바람과 폭우가 몰려오고,쑥 등 잡초가 아울러 무성해져 작물에 해를 준다. 겨울에 맞는 명령을 내리면 수재를 입어 재해가 발생하고, 서리와 큰 우박이 내리며, 일찍 심은 보리 같은 곡식이 익지 않는다.12)
자연법칙에 순응하는 음양오행사상이 시령사상의 요체였는데, 시령사상은 사시에 맞지 않는 명령을 내리면 기후가 불순해져서 작물이 해를 입고 백성들이 병이 드니 오행에 적합한 명령을 내리라는 것이다.
회남자에서 吉凶禍福에 대하여 설명하고 있는 것을 발견할 수 있다. 「천문훈」에서 “형혹[熒惑:火星]은,…무도한 나라를 다스리고 반란을 일으키고 역적이 되게 하며 질병과 사망을 가져다주고 기아와 전쟁을 일으킨다. 진성[鎭星:土星]은, …아직 머물 때가 아닌데도 머물고 있으면 그 나라는 영토를 늘리고 풍년이든다.”13)라고 화성(火)의 작용으로 흉사가 발생하는 것을 언급하고, 진성(土)의 역할을 통하여 좋은 일이 발생한다고 하며 길흉 관계를 언급하고 있다.
그리고 간지의 오행 생극 관계를 통하여 길흉이 발생한다고 「천문훈」에서 설명하고 있다.
制가 되는 날에 격살하면 이겨도 보답을 얻지 못하고, 專의 날에 일을 하면 공을 이루고, 義의 날에이치에 맞는 일을 하면 명성을 높여 떨어지지 않고, 保의 날에 축양하면 만물이 번영하고, 困의 날에거사하면 파멸하고 사망하게 된다.14)
회남자에서는 母子의 관계로 간지를 설명한다. 10간을 母에, 12지를 子에 비유하여 간지의 상생상극 관계로서 義·保·專·制·困 등을 정하였다. 義는 지지가 천간을 生하는 것이고, 保는 천간이 지지를 생하는것이고, 專은 간지의 오행이 같은 것이고, 制는 천간이 지지를 剋하는 것이고, 困은 지지가 천간을 극하는 것이다.15) 오행의 생극 관계에서 간지가 서로 생하는 것은 길하다고 하고, 극하는 것은 흉하다고 하면서 길흉의 기본을 설명하였다.
회남자에서 음양오행사상은 본래의 자연현상적인 관념이 내재되어 있고, 수백 년의 전쟁으로 피폐했던민심 복구와 한나라의 무궁한 안정, 그리고 정치적 갈등 구조를 해소하고자 하는 요망을 채워줄 수 있는 통치이념으로서 필요했으며, 나아가 정치·사회·문화의 발전으로 사물의 대상이 증가하면서, 복잡하고 반복되는 현상을 간단하게 정리하고 싶은 욕구의 발생으로 자연스럽게 분류의 필요성이 대두되고, 고대인들에게 우주간의 사물에 대한 분류 요구가 발생함에 따라 구분할 수 있는 특별한 준거 기준이 필요하여 음양오행이 유비체계로서 그 역할을 하게 되었고, 그리고 시령사상에서 자연법칙에 역행하면 재앙을 내리고, 음양오행의종류와 상관관계에 따라 길흉화복이 정해진다고 인식하였다.
Ⅲ. 회남자의 음양오행론의 특징
회남자에서 음양오행 이론이 정립되어 오행의 生剋 관계와 合沖 관계, 그리고 十二運星法을 통한 오행의 盛衰와 旺相休囚死 등의 음양오행 이론이 확립되었다. 전반적인 회남자의 음양오행론은 강성인의 「회남자의 음양오행사상과 명리학의 연관성 고찰」에서 논술하였으나, 회남자에는 다른 문헌과는 특이한 음양오행론이 존재한다. 이에 특별한 부분만 발췌하여 타 문헌과 비교·분석하고자 한다.
1. 土의 배속과 支藏干의 관계
오덕종시설의 영향을 받아 한대에 와서 오행 중, 토의 중요성이 부각되고 토 부분에 대한 논의가 활발해졌다. 「천문훈」에서 “甲·乙·寅·卯는 木이고, 丙·丁·巳·午는 火이며, 戊·己는 四季의 土다.”16)라 하여四季를 토로 인식하고 춘·하·추·동의 마지막 달 4개월을 토에 배정하였고[四季月說], 그리고 토를 모든오행과 동일하게 1년 중 72일씩 배정하여 夏期 다음에 배치하였다[72일 季夏說].17) 또 다시 「시칙훈」에서는6월 季夏를 토가 관장하는 달로 보고 시령 사상에서 모든 것을 土神이 주재하게 했다[30일 季夏說].18) 呂氏春秋 「十二紀」에서는 오행의 기준을 명확하게 구분하지 못하고 계하를 관장하는 天干이 사시체계에 따른 火[丙丁]라고도 하고, 오시체계에 따른 土[戊己]라고도 한다.19) 여씨춘추에서는 사시체계와 오시체계가 명확하게 정리되지 않고 혼용했던 것으로 보인다.
<표 1> 중국 고대 전적에서 1년 사시·월령의 오행 배속 20)
춘 하 추 동
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
.관자 「오행」 72일간 木(甲子-) 72일간 火(丙자-) 72일간 土(戊子-) 72일간 金(庚子-) 72일간
수(壬癸) 오시령체계
.여씨춘추 「십이기」 목(甲乙) 화(丙丁) 토 금(庚辛) 수(壬癸) 季夏火土혼재 戊己
.회남자 「시칙훈」 목(甲乙) 화(丙丁) 토 戊己 금(庚辛) 수(壬癸) 季夏‒ 토
30일 계하설
.회남자 「천문훈」72일간 목(甲子-) 72일간 火(丙자-) 72일간 土(戊子-) 72일간 金(庚子-) 72일간 金(庚子-)
관자 「오행」 72일 계하설
회남자 「천문훈」 목(寅卯) 토(辰) 화(巳午) 토(未)
금(申酉) 토(戌) 수(亥子) 토(丑)
사계월설
.춘추번로 「오행대」 목 화 토 금 수
회남자 「시칙훈」
.백호통의 「오행」목72일간 토 화72일간 토 금72일간 토 수72일간 토 토‒ 사계 각18일간
.오행대의 「논사시휴왕」甲乙寅卯丙丁巳午토 庚辛申酉壬癸亥子토 ‒ 戊己辰戌丑未
시령사상에서 ‘오시령’이 처음 언급된 것은 管子 「五行」이며, 여기에서 각 오행에 72일을 똑같이 배정하여 오시체계를 시행하였다.21) 춘추번로 「오행대」와 오행대의 「논사시휴왕」에서는 계하를 토에 배정하였고,22) 백호통의 「오행」에서는 사계에 18일씩을 토에 배정하여 1년 중 72일을 토가 관장하게 하였다.23)
고대에는 토에 대한 해석이 각기 달랐다. 회남자 「시칙훈」에서 하계를 토로 배정한 것은 춘추번로 「오행대」와 오행대의 「논사시휴왕」, 그리고 呂氏春秋 「十二紀」와 동일하나, 呂氏春秋에서는 하계를 화와토로 이중 배정했고, 회남자 「천문훈」에서 목·화·토·금·수에 똑같이 72일을 배정한 것은 관자 「오행」과 상동하다. 그러나 또 다른 「천문훈」에서 언급한 사계월설은 다른 문헌에 비해 토에 대한 배정이 특별하다.
<표 1>에서 보듯이 회남자에서 토의 해석이 가장 다양하다. 특히 「천문훈」에서 언급한 사계토설은 다른 문헌에는 없는 것으로서, 현재의 춘하추동 마지막 달에 해당하는 辰未戌丑月이 된다. 백호통의 「오행」은 四季에 18일을 배정하여 오행 공히 72일을 배정하였지만, 회남자 「천문훈」에서는 四季月을 토에 배정하여 지금과 같이 辰戌丑未月 四個月을 언급하였다.
회남자에서 토를 해석하는 방법이 각기 다른 것은 토의 특성이 중화·중재·변화·환절기의 의미를 포
함하고 있어 구분이 불명확하였기 때문이라고 생각한다. 첫째, 6월[未월]을 토로 본 것은 봄과 여름, 즉 목·화의 陽氣가 기울고 가을과 겨울의 陰氣로 들어가는 과정에서 음양의 조화 작용으로 季夏 미월을 토로 인식하게 되었을 것이라 생각된다. 둘째, 1년을 360일로 기준하여 각 오행에 똑같이 72일을 배정하고 중간에 토를 72일 배속한 것은 사시 체계, 즉 陽氣에 속하는 봄과 여름 그리고 陰氣에 속하는 가을과 겨울 사이에 토의 중화성이 필요했던 것으로 보인다. 셋째, 四季를 토로 본 것은 음양이 변할 때 뿐 아니라 계절이 바뀔 때도 중화의 작용이 필요하다고 느껴 각 사시 사이의 계월을 토로 정했으리라 본다. 관자·여씨춘추·백호통의·회남자 등의 모든 시령사상에서 토의 위치와 기간은 각각 다르지만 그 역할이 음양과 사시의 중화작용을 하고 있다.
회남자의 오행 배속이 발전하여 후한시대 백호통의 「오행」에서 “오행이 바뀌어가며 왕 노릇을 하더
라도 역시 토를 필요로 한다. 토는 네 계절에 왕 노릇을 하고 중앙에 자리하므로 특정한 때에 이름 붙이지 않는다(故五行更王, 亦須土也, 王四季居中央不名時).”라고 土旺四季說을 언급했다. 토왕사계는 토의 기운이 네 계절의 왕 역할을 한다는 뜻이다. 기간도 명확히 정했는데, 1년[360일 기준]을 5로 나누면 72일이 되므로 토에 해당하는 72일을 4로 나누어 계절마다 18일씩 배당했다.24)
토왕사계설은 支藏干 이론에서 辰·戌·丑·未 四季에 暗藏된 토의 배정과 일치한다. 지장간 이론에서辰· 未· 戌· 丑 四季의 지장간 배분이 공히 토가 18일로 되어 있어, 토왕사계설의 토의 배분과 같다[예:辰(乙9, 癸3, 戊18), 未(丁9, 乙3, 己18)…].
지장간은 東晉 곽박의 玉照神應眞經에 “지지 丑 중에 천간 癸가 있는데 천간에서 甲을 보면 승려가 된
다.”라면서 등장하였고,25) 그 이후 지장간 이론은 다른 문헌에서는 보이지 않다가 연해자평에서 지장간이 사령하는 기간을 명시하면서 다루어졌다.26) 지장간이 월지에 있는 것은 月律分野라 하고, 월지 외 지지에 있는 것을 人元用事라 한다. 그러나 12지지 모두가 월지가 될 수 있고, 12지지에 암장된 천간 오행 배정에 따라 일정 기간을 司令하여 주관할 수 있다.
결국은 12지장간의 모든 천간 오행이 각자 사령하는 일수를 더하면 1년이 된다. 1년은 365일이지만,27)
지장간의 일수는 문헌에 따라 조금씩 다르다.28) 지장간의 일수 비율이 1년을 관장하는 오행 배속 비율이 된다. 「천문훈」의 사계월설에서 오행 중 토가 4개월로 가장 많이 배정되고, 「시칙훈」의 계하설에서 계하가 토에 배정되어 1년 중 토가 1개월, 화가 2개월이 되면서 토와 화가 다른 배정 방법에 비하여 가장 적게 배정되었다. 12지지 전체의 지장간 통합 오행 배정일이 각주 28에서 보듯이 모든 자료에서 공통적으로 목·금·수는 60일 이상으로 서로 거의 비슷하게 배정되었으며, 토의 배정 일수가 110여 일로 가장 많고, 화가 60일 이하로 가장 적다.
<표 1>에서 보면 「천문훈」에서 언급한 사계월설의 토의 배정일이 4개월이 되어 지장간의 토의 배정 일수와 가장 가깝고, 「시칙훈」에서 계하를 토에 배정함으로 인하여 1년 중 2개월만 화에 배정된
것이 지장간에서 화의 배정 일수와 가장 근접한다. 회남자에서 논의 된 토의 배정이 지장간의 오행 배속
비율에 영향을 미쳤을 것이라 생각하며, 지장간에 대한 연구를 계속 하고자 한다.
2. 午戌寅 合土說과 十二運星法
회남자 「천문훈」에서 오행의 일생을 현대음양오행의 지지 三合[會局] 이론과 연관하여 설명하고 있다.
木은 亥에서 생하고 卯에서 旺했다가 未에서 죽는데 三辰이 모두 목이다. 火는 寅에서 생하고 午에서 왕했다가 戌에서 죽는데 삼신이 모두 화이다. 土는 午에서 생하고 戌에서 왕했다가 寅에서 죽는데 삼신이 모두 토이다. 金은 巳에서 생하고 酉에서 왕했다가 丑에서 죽는데 삼신이 모두 금이다. 水는 申에서 생하고 子에서 왕했다가 辰에서 죽는데 삼신이 모두 수이다.29)
음양오행 이론에서 사용하고 있는 지지 삼합 亥卯未 合木, 寅午戌 合火, 巳酉丑 合金, 申子辰 合水 외에午戌寅 合土를 추가하고 있다. 그러나 오인술 합토는 현재 사용되지 않을 뿐만 아니라 다른 문헌에서는 찾아볼 수 없는 회남자만의 독특한 이론이다. 김만태의 「地支의 상호 변화작용 관계로서 지지합 연구」에서도 회남자의 오술인 합토 삼합국은 앞으로 심층 연구가 필요하다고 하였고, 협기변방서에서는 삼합 이론이 회남자에서 처음 비롯되었다고 보면서, 토의 삼합이 전해지지 않는 까닭이 궁금하다고 하였다.30)
지지 삼합 이론은 십이운성법 이론을 근간으로 하였는데, 陽胞胎法으로 말하면 木은 申에서 胞[絶]가 되어,酉에서 胎가 되고, 戌에서 養이 되며, 亥에서 生長하여, 子에서 沐浴하고, 丑에서 冠帶하며, 寅에서 官이 되어, 卯에서 旺하고, 辰에서 衰하여, 巳에서 病이 되고, 午에서 死하여, 未에서 墓[葬]가 된다. 오행을 양포태법으로 표시하면 <표 2>와 같다.
<표 2> 十二陽運星表
胞胎養生浴帶官旺衰病死墓
木申酉戌亥子丑寅卯辰巳午未
火亥子丑寅卯辰巳午未申酉戌
金寅卯辰巳午未申酉戌亥子丑
水巳午未申酉戌亥子丑寅卯辰
회남자에서 말하는 午戌寅을 합토로 보는 논리대로 유추하면, 酉丑巳도 합토가 되고, 子辰申도 합토가되며, 卯未亥도 합토가 될 것이다. 이렇게 보면 오술인은 支藏干에 모두 火를 내포한 합토가 되고, 유축사는金을 내포한 합토가 되며, 자진신은 水를 내포한 합토가 될 것이고, 묘미해는 木을 내포한 합토가 되어, 각각목·화·금·수를 대표하는 합토가 될 것이다.
이와 비슷한 내용은 五行大義에서도 발견되는데, 특이한 것은 토를 총칭하여 설명할 때는 12운성법을사용하면서, 地支인 辰戌丑未의 포태는 11단계로 축소하여 해석하고 있다. 五行大義에서는 12운성을 生死所라 하며 목·화·금·수의 12운성은 <표 2>와 같이 사용하고, 토의 12운성은 다르게 표현하고 있다.
“토는, 亥에서 氣를 받아, 子에서 胎가 되고, 丑에서 養이 되어. 寅에서 寄行하며, 卯에서 生하여, 辰에서 沐浴하고, 巳에서 冠帶하며, 午에서 臨官하여, 未에서 王이 되고, 申에서 衰하여 病이 되어, 酉에
서 死하고, 戌에서 葬墓한다.”31)
토의 생장성쇠에 대하여 火土同宮說을 사용하여 12운성을 설명하고, 土 중의 土인 未土를 旺으로 보았다.
이에 따라 삼합 이론에 적용하면 卯未戌 합토가 되어 회남자의 午戌寅 합토와는 다르게 된다.
그리고 토의 지지 辰戌丑未에 대하여 별도로 각각 구별하여 11단계로 生長盛衰를 서술하고 있다.
辰土는 申·酉 금에서 氣를 받아, 戌에서 胎가 되고, 亥에서 養이 되어, 子에서 生하며, 丑에서 沐浴
하고, 寅에서 冠帶를 하여, 卯에서 臨官하고, 辰에서 旺하며, 巳에서 衰하여 病이 되어, 午에서 死하고,
未에서 葬墓한다. 未土는 해·자 수에서 기를 받아, 축에서 태가 되고, 인에서 양이 되어, 묘에서 생하
며, 진에서 목욕하고, 사에서 관대를 하여, 오에서 임관하고, 미에서 왕하며, 신에서 쇠하여 병이되어,
유에서 사하고, 술에서 장묘한다. 戌土는 인·묘에서 기를 받아, 진에서 태가 되고, 사에서 양이 되어,
오에서 생하며, 미에서 목욕하고, 신에서 관대를 하며, 유에서 임관하고, 술에서 왕하며, 해에서 쇠하여
병이 되어, 자에서 사하고, 축에서 장묘한다. 丑土는 사·오에서 기를 받아, 미에서 태가 되고, 신에서
양이 되어, 유에서 생하며, 술에서 목욕하고, 해에서 관대를 하며, 자에서 임관하고, 축에서 왕하며, 인
에서 쇠하여 병이 되어, 묘에서 사하고, 진에서 장묘한다.32)
위의 내용은 간략하게 정리하면 <표 3>과 같다.
<표 3> 四季土의 생장성쇠
受氣胎養生沐浴冠帶臨官王衰病死葬
辰申酉戌亥子丑寅卯辰巳午未
未亥子丑寅卯辰巳午未申酉戌
戌寅卯辰巳午未申酉戌亥子丑
丑巳午未申酉戌亥子丑寅卯辰
<표 3> 사계토의 생장성쇠를 사용하여 삼합 이론을 적용하면, 辰토는 子辰未 합진토, 未토는 卯未戌 합미토, 戌토는 午戌丑 합술토, 丑토는 酉丑辰 합축토가 된다. 회남자의 午戌寅 합토는 사계토와도 전혀 다르게 독자적으로 사용되었음을 알 수가 있다.
또 五行大義 「相雜」편에서 지지 삼합에 대하여 목·화·금·수의 삼합은 회남자와 동일하게 설명하면서, 진술축미를 토의 합으로 해석하고 있다.
인오술은 화의 자리다. 인은 화의 생지에 있으며 동방에 존재하고, 오는 화의 왕지에 있으며 남방에존재하고, 술은 화의 사지에 있으며 서방에 존재한다. 해묘미… 신자진… 사유축… 未辰丑戌은 토의 자리다. 미는 토의 왕지에 있고, 진은 토의 사지에 있으며, 축은 토의 쇠지에 있고, 술은 토의壯지에 있어, 토의 體는 사방에 섞여있다.33)
화는 인오술, 목은 해묘미, 수는 신자진, 금은 사유축이 지지삼합이 되고, 토에 대해서는 진술축미가 토의 지지 會局이 된다는 것이다. 「相雜」편의 지지 會局 논리가 전체적인 음양오행론과 접목해 보면 타당성이 있다.
회남자의 오술인 합토는 다른 삼합에 비해 이론적으로 모순점이 있다. 다른 삼합은 생장성쇠의 과정을말하는 12運星法으로 生·旺·墓宮에 속하는데, 오술인을 합토로 하여 다른 오행과 같이 12운성법을 적용하면, 卯가 絶이 되고, 辰이 胎가 되며, 巳가 養이 되어, 午에서 生하고, 未에서 沐浴하며, 申에서 冠帶하여, 酉에서 官하고, 戌에서 旺이 되어, 亥에서 衰하고, 子에서 病이 되어, 丑에서 死하고, 寅에서 葬墓하게 된다. 그러나 오술인은 火의 왕·묘·생궁에 해당된다. 合土의 旺宮에 해당하는 戌은 火土同宮說에 의하면 墓宮에해당되고, 水土同宮說에서는 帶宮에 속하는데 어떻게 토의 旺宮이 될 수 있으며, 午가 토의 生宮이 되고, 寅이 토의 묘궁이 될 수 있겠는가? 그리고 인오술 합화와 비교하면 3개의 지지가 순서만 다르고 내용은 같은데합은 화와 토로 구분되어 모순이 있다.34)
음양오행 이론에 입각하여 토의 지지 會局을 정한다면 五行大義 「相雜」편에서 설명한 회남자에서만다루어졌고, 현대음양오행 이론에서는 사용하지 않는다. 이러한 토의 왕성한 연구는 오행의 특성으로 설명하는 것 외에도 오덕종시설에 의한 통치개념으로서 토의 부각이 필요했을 것이라고 생각한다.
3. 月令에서의 五行數
회남자 「시칙훈」에서 月令을 서술하면서 오행에 배속되는 숫자를 수는 6, 화는 7, 목은 8, 금은 9, 토는5만을 사용하고 있다.35) 그러나 현대음양오행 이론에서 오행의 숫자 배속은 수는 1과 6, 화는 2와 7, 목은 3과8, 금은 4와 9, 토는 5와 10인데 회남자에서는 수·화·목·금은 成數를 사용하고, 토는 生數를 사용했다.
尙書 「洪範」에서는 오행의 생성순서를 기준으로 하여 1 – 수, 2 – 화, 3 – 목, 4 – 금, 5 – 토를 사용하고있고, 禮記 「月令」에서는 12개월의 시령사상을 설명하면서 회남자와 동일하게 성수를 사용하여 수는 6, 화는 7, 목은 8, 금은 9라고 하며, 토는 생수 5를 사용하고 있다.36)
管子 「幼官圖」에서도 봄에 해당하는숫자에는 8을 사용하고, 여름에는 7을 배속하며, 가을에는 9를 배속하고, 겨울에는 6을 배속하였다.37) 아직 管子에서는 季夏·土가 정립되지 않아서 5에 대한 숫자는 언급하지 않았다. 呂氏春秋 「十二기」에는 오행의 숫자 배속이 회남자와 같은데, 토에 대한 배속이 일관성이 없어서 계하를 화로 간주할 때는 여름·화와 같이 7에 배속하고 토로 설명할 때는 계화·토를 5에 배속했다.38)
고대인들은 오행과 5·6·7·8·9의 다섯 가지 숫자가 서로 짝이 된다고 생각했다. 이렇게 조성되어 5는토와 계하에 배속되고, 6은 수와 겨울에 배속되며, 7은 화와 여름에 배속되고, 8은 목과 봄에 배속되며, 9는금과 가을에 배속된다. 목이 8이 되는 이유는 오행의 중재수 5에 오행의 생성순서 세 번째를 더하면 그 수가 8이 되어 목에 배속한다는 논리다.39)
고대에는 時令思想에서 春·夏·季夏·秋·冬에 배합되는 숫자가 오행과 더불어 木·春에는 8, 火·夏에는 7, 土·季夏에는 5, 金·秋에는 9, 水·冬에는 6이라고 생각했는데, 이는 오행의 생성 순서를 1 – 수, 2 –화, 3 – 목, 4 – 금, 5 – 토로 인식했고, 그 순서에 오행의 仲裁數 5를 가산하여 수는 6, 화는 7, 목은 8, 금은 9로 成數를 사용하고, 토는 基數인 5를 사용한 것이라고 생각된다.
4. 五臟의 오행 배속
「時則訓」에서 月令을 내릴 때 제사를 지내는 방법을 설명하면서 五臟을 계절·오행에 배속하였다.
봄에는… 방문에서 제사지내고, 비장을 먼저 바친다… 여름에는… 부뚜막에서 제사지내고, 폐
를 먼저 바친다.… 계하에는… 중류에서 제사지내고, 심장을 먼저 바친다.…가을에는…대문에서
제사지내고, 간을 먼저 바친다.… 겨울에는… 우물에서 제사지내고, 신장을 먼저 바친다.40)
春[木]에는 脾臟, 夏[火]에는 肺, 季夏[土]에는 心臟, 秋[金]에는 肝, 冬[水]에는 腎臟을 배속하였다. 그러나현대음양오행 배속에는 목에는 간, 화에는 심장, 토에는 비장, 금에는 폐, 수에는 신장을 배속하고 있다. 그런데 제사를 올릴 때, 봄에는 비장을 먼저 바친다고 하였다. 그 이유는 첫째, 목이 토를 剋하므로 목이 이길수 있는 비장[토]을 바친다는 설이 있고,41) 둘째, 고대에는 비장을 목에 배속했다는 설이 있다.42) 폐를 화에배속하고, 간을 금에 배속한 것도 목과 같이 극하는 원리인데, 계하(六月·未月)의 제사에는 심장을 쓰고, 冬에는 신장을 쓰는 것은 이러한 이치에 맞지 않는다.
呂氏春秋 「十二紀」에서도 회남자와 동일하게 오장을 오행에 배속하고 있는데, 呂氏春秋에서는 아직 ‘오시령’이 정립되지 않아 특이하게 계하를 화와 토 두 가지로 해석하면서, 계하를 화로 간주할 때는 폐를사용하고, 토로 간주할 때는 심장을 사용한다고 한다.43)
五行大義 「論配藏府」에서 문헌마다 오장을 배속하는 경우가 상이함을 논술하고 있다.
尙書 夏候·歐陽이 말하기를 肝은 목이고, 心은 화가 되며, 脾는 토가 되고, 肺는 금이며, 腎은 수라고 하며 앞에 것과 같은데, 古文 尙書에서는 비장은 목이고, 폐는 화가 되며, 심장은 토가 되고,간은 금이라고 하며 四臟이 다르다. 禮記 「月令」에 의하면, 봄에는 비장으로 제사 지내고, 여름에는폐로 제사 지내며, 계하에는 심장으로 제사지내고, 가을에는 간으로 제사지내며, 겨울에는 신장으로 제사지낸다.44)
尙書에서는 오장을 오행에 배속하는 것이 현대음양오행 이론과 동일한데, 고문 尙書와 禮記 「月令」에는 현대음양오행 이론과 달리하고, 회남자와 동일하게 사용하고 있다.
黃帝內經素問 「陰陽應象大論」에서도 오장을 오행에 배속하였는데 동 시대의 다른 문헌들과는 달리 현대음양오행 이론과 일치하게 일목요연하게 정리하였다.
동방에서는 風이 생하고, 풍은 목을 생하며, 목은 酸을 생하고, 산은 간을 생한다. 남방에서는 熱이생하고, 열은 화를 생하며, 화는 苦를 생하고, 고는 심장을 생한다. 중앙에서는 濕을 생하고, 습은 토를생하며, 토는 甘을 생하고, 감은 비장을 생한다. 서방에서는 燥를 생하고, 조는 금을 생하며, 금은 辛을행하고, 신은 폐를 생한다. 북방에서는 寒을 생하고, 한은 수를 생하며, 수는 鹹을 생하고, 함은 신장을생한다.45)
白虎通 「五祀」에서는 禮記 「月令」에 게재되어 있는 오장의 오행 배속에 대하여 극하는 원리를 이용하여 다각도로 해석하고 있다.
「월령」에서 봄에는 방문에서 제사를 지내고, 비장을 먼저 바친다. 여름에는 부뚜막에서 제사를 지내고, 폐를 먼저 바친다. 가을에는 대문에서 제사를 지내고, 간을 먼저 바친다. 겨울에는 우물에서 제사를 지내고, 신장을 먼저 바친다. 중앙·계하에는 중류에서 제사를 지내고, 심장을 먼저 바친다. 봄에방문에서 제사 지낼 때 어째서 먼저 비장을 바치는가? 비장은 토다. 춘목은 왕하여 토를 죽인다. 그래서 이긴 것으로 제사를 지낸다. 겨울의 신장과 6월의 심장은 이긴 것이 아닌데, 어째서 제사에 바치는가? 토는 중앙에 위치하고, 가장 존귀하여 심장으로 제사지낸다. 심장은 존귀한 장부이다. 수는 가장낮아서 이긴 바의 음식을 얻을 수 없다.46)
禮記 「月令」에서 언급한 제사에 바치는 오장이 그대로 오행에 배속되는 것이 아니라, 오행의 상극작용으로 이긴 희생물을 제사에 사용한다는 것이다. 春·木에는 간이 배속되는데 목이 이기는 토·비장를 사용하고, 夏·火에는 심장이 배속되는데 화가 이기는 금·폐를 사용하고, 季夏·土는 중앙에 있어서 존귀하므로심장을 쓰고, 秋·金에는 폐가 배속되는데 금이 이기는 목·간을 사용하고, 冬·水는 낮은 위치에 있어서 이길 수 있는 것이 없으므로 그대로 신장을 사용한다는 것이다.오장의 오행 배속을 각 문헌별로 정리하면 <표 4>와 같다.
<표 4> 오장의 오행 배속
목 화 토 금 수
.古文 尙書 비장 폐장 심장 간장 신장
.尙書 간장 심장 비장 폐장 신장
.禮記 「月令」비장 폐장 심장 간장 신장
.白虎通에서 오행 상극설로 설명
.呂氏春秋 「十二紀」 비장 폐장
폐장 간장 신장 하계를 화와 토로 이중 해석 심장
.회남자 「시칙훈」비장 폐장 심장 간장 신장 오행상극설과 오행배속설 병존
.黃帝內經素問 간장 심장 비장 폐장 신장
.白虎通 「五祀」간장 심장 비장 폐장 신장 「月令」을 설명하면서 오장 배속
고문 상서에서는 목[비장]· 화[폐장]· 토[심장]· 금[간장]· 수[신장]으로 오장을 오행에 배속하였지만, 한대에 와서는 黃帝內經素問이나 白虎通에서 보듯이 오장의 오행 배속이 현대음양오행 이론과 같이 목[간장]· 화[심장]· 토[비장]· 금[폐장]· 수[신장]으로 사용되었으리라 생각한다. 다만 禮記 「月令」과 呂氏春秋 「十二紀」 그리고 회남자 「시칙훈」과 같은 시령사상에서는 白虎通 「五祀」에서 해석한 것과 같이 제사를지낼 때 오장의 오행 배속과 상관없이 관례적으로 계절에 맞추어 먼저 올리는 오장이 정해져 있었음을 알 수가 있다.
5. 오행 순서의 변천
淮南子 「泰族訓」에서는 수·화·금·목·토·곡식으로 오행의 순서를 정하고, 淮南子 「天文訓」에서는 甲子부터 壬子까지 1년을 목·화·토·금·수 순서로 배열하여, 오행의 순서가 일정하지 않다. 이에 오행 순서의 변천과정을 다른 문헌과 비교하며 분석하고자 한다.
고사전설을 포함한 역사연대의 배열순서에 따르면 현존하는 고대문헌 중에 가장 먼저 오행과 유관한 관념을 기록하고 있는 것은 尙書 「大禹謀」에 “덕은 오로지 정치를 잘하는 데에서 이루어지며, 정치의 관건은 백성을 잘 기르는 데 있다. 水·火·金·木·土·穀을 잘 다스리십시오.”47)라고 쓰여 있는데, 이와 같은 오행의 순서는 淮南子 「泰族訓」에서도 “수·화·금·목·토·곡식은 서로 다른 사물이지만 모두 각자의 역할이 있고, 규·구·권·형·준·승은 서로 다른 형상을 하고 있지만 모두 각자의 쓰임이 있다.”48)라고 하였다.
사람이 필요로 하는 물질은 다섯 가지만 있는 것이 아니며, 곡식도 필요한 것이다. 이 때문에 곡식을수·화·금·목·토에 보태어 ‘六府’로 지칭하기도 하였는데, 곡식은 목의 부류에 속할 수 있으니 ‘육부’란실질적으로는 여전히 오행이다.49)
春秋左氏傳 「昭公11年」에 晉나라의 叔向이 초나라가 채나라를 이길 수 있는 것인가에 대한 韓宣子의 질문에 대답하면서 “하늘에 오재가 있어서 그것을 차례대로 사용하였다가 그 하나의 힘이 다하면 버리고 돌아보지 않는 것과 같다.”고 하였다는 기록이 있다. 두예는 이에 대해 “金·木·水·火·土 다섯 가지는 사물의 쓰임이 되나 오래 되면 쓸모가 없어서 버리게 된다.”고 주해하였다.50) 또 같은 책에 國語 「周語下」에는 “하늘은 六의 數, 땅은 五의 수를 쓰는 것이 수의 법칙이다.”라는 말이 있다. 이에 대해 韋昭는 “하늘에는 六氣가있으니 음·양·풍·우·회·명을 가리킨다. 땅에는 오행이 있으니 金· 木· 水· 火· 土이다.”라고 했다.51)
이로 미루어 볼 때 고대에는 금·목·수·화·토를 오행의 순서로 사용한 때가 있었음을 알 수 있다.
尙書 「洪範」에 “첫 번째는 오행이다. 그 첫 번째는 水이고, 두 번째는 火이며, 세 번째는 木이고, 네 번째는 金이며, 다섯 번째는 토이다. 수는 아래로 젖어들고, 화는 위로 타오르며, 목은 휘어지거나 곧은 것이고, 금은 마음대로 구부릴 수 있으며, 토는 곡식을 생산할 수 있다.”52)라고 하면서 오행을 생성 순서로 하여1 ‒ 수·2 ‒ 화·3 ‒ 목·4 ‒ 금·5 ‒ 토로 배열했다.
전국시대 추연은 오행상승에 따른 오덕종시설에 근거하여 오행의 순서를 배열하였다. 추연은 토를 처음에 놓고, 다음에는 토를 이기는 목이 오고, 그 다음에는 목을 이기는 금이 오며, 또 다음에는 금을 이기는화가 오고, 다시 화를 이기는 수가 온다는 것이다. 따라서 추연이 제시한 오행의 순서는 토·목·금·화·수이다.53)
管子에서 甲子·丙子·戊子·庚子·壬子 순으로 오행을 木·火·土·金·水로 배열하였고,54) 淮南子 「天文訓」에서도 甲子부터 壬子까지 1년을 목·화·토·금·수 순서로 배열하였다.
임오일이 동지이면 갑자일에 정령을 받는다. … 72일을 거쳐 병자일에 정령을 받는다. … 72일이지나 무자일에 정령을 받는다. … 72일이 지나 경자일에 정령을 받는다. … 72일이 지나 임자일에정령을 받는다. … 다시 72일이 지나 1년이 끝나면 다음에는 경오일에 정령을 받는다. 해마다 6일씩옮겨져서 수치로 계산하면 10년 만에 다시 갑자로 되돌아 온다.55)
갑자(甲子)에서 세(歲)가 시작되어 72일 후 병자(丙子)가 되고, 또 72일 후 무자(戊子)가 되고, 이러한 방식으로 경자(庚子)를 거쳐 임자(壬子)에 이르러 72일이 지나면 360일이 되어 세가 다하고. 거기에서 6일이지나면 다음 해가 시작되는 경오(庚午)일이 된다. 매년 이렇게 추산하여 10년이 되면 다시 세의 시작이 갑자(甲子)가 되어 육십갑자가 완성된다.
漢書 「律曆志」에도 甲乙·木에서 壬癸·水까지 목·화·토·금·수 순서로 배열하였고,56) 春秋繁露
「五行代」에서도 “天에는 오행이 있다. 목·화·토·금·수가 이것이다(天有五行. 木火土金水是也).”라고 하였다.
위의 내용으로 볼 때, 오행의 순서 변천과정이 수·화·금·목·토→금·목·수·화·토→토·목·금·화·수→목·화·토·금·수로 변하여 오늘에 이르렀음을 알 수가 있다. 尙書 「大禹謀」와 淮南子 「泰族訓」에 기재된 오행이 상극하는 수·화·금·목·토·곡를 시작으로, 春秋左氏傳에서 언급한 금·목·수·화·토를 거쳐, 尙書 「洪範」에서 만물이 생성된 순서에 따라 수·화·목·금·토로 변화되고, 그 후 전국시대 추연에 이르러 오덕종시설에 의하여 토·목·금·화·수의 순서로 변천되었다가, 管子 「五行」과 淮南子 「天文訓」 등에서 농경사회에 중요한 영향을 미치는 계절인 春·夏·季夏·秋·冬 순서에 따라목·화·토·금·수로 변화하게된 것이라고 생각된다.
Ⅳ. 맺음말
음양오행 이론은 자연의 법칙을 기본으로 한다. 淮南子에는 한대 초기 유행하던 황로사상이 중심이 되어 있어 자연법칙을 따르려는 사조가 강한 시기였다. 이러한 시대적 배경으로 음양오행사상은 발전할 수 있었고, 음양오행의 이론체계를 한 단계 강화시킬 수 있었다.
회남자의 음양오행사상에는 자연현상적인 음양오행사상과 더불어 통치개념으로서의 음양오행사상과 類比體系에 따른 음양오행사상, 그리고 災異와 禍福槪念으로서의 음양오행사상이 내재되어 있다. 이에는 수백년의 전쟁으로 피폐했던 민심 복구와 한나라의 무궁한 안정, 그리고 정치적 갈등 구조를 해소하고자 하는 요망이 함축되어 있었고, 이를 위해 음양오행사상은 자연스럽게 발전할 수 있었다.
음양오행사상의 발전으로 음양오행 이론체계가 강화되었다. 회남자에서 천간·지지 오행배속, 육십갑자간지력, 인월세수, 24절기의 완성과 오행의 생극·합충·성쇠·길흉 관계 등을 통하여 음양오행 이론이 정립되었다.
그러나 회남자에서 정립된 음양오행론은 대부분 현대음양오행 이론과 상응하지만, 상당한 부분에서는상이하고, 다른 문헌에서는 찾아볼 수 없는 특이한 점이 있다.
첫째, 토를 사계월설·72일계하설·30일계하설로 다양하게 해석하여 토의 중요성을 부각시켰고, 이로 인하여 토의 다각적인 연구가 진행되어 토의 12포태법과 토의 지지 삼합이 언급되고, 지장간 이론에도 영향을주었으리라 생각한다.
둘째, 다른 문헌에서는 찾아볼 수 없을 뿐만 아니라 이론적으로도 특이한 오술인 합토가 서술되어 토에 대한 다양한 12포태 해석법을 나오게 하였다.
셋째, 「時則訓」 월령에서 오행에 배속되는 숫자를 생수는 사용하지 않고 성수만 사용한 이유는 고대의 월령에서는 ‘오시령’에 짝이 되는 숫자를 5 – 토, 6 – 수, 7 – 화, 8 – 목, 금 – 9로 하여 관례적으로 사용하였던 것으로 보인다.
넷째, 제사에서 오행배속에 맞지 않는 오장을 바치는 것은 고문 尙書의 오장 오행배속에는 일치하지만,각종 문헌들을 분석하여 보면 紅東白西의 풍습과 같이 당시에는 春[木]에는 脾臟, 夏[火]에는 肺, 季夏[土]에는心臟, 秋[金]에는 肝, 冬[水]에는 腎臟을 먼저 바치는 풍습이 있었음을 알 수 있다.
다섯째. 오행의 순서가 시대의 필요에 따라 변천하였는데, 尙書 「大禹謀」와 淮南子 「泰族訓」의 수·화·금·목·토·곡를 시작으로, 금·목·수·화·토를 거쳐, 만물이 생성된 순서에 따른 수·화목·금·토로 변화되고, 다시 오덕종시설에 의하여 토·목·금·화·수의 순서로 변천하였다가, 管子 「五行」과 淮南子 「天文訓」 등에서 춘·하·계하·추·동의 계절 순서에 따라 목·화·토·금·수로 변화하게되었다. 정리하면 오행의 순서는 수·화·금·목·토 → 금·목·수·화·토 → 토·목·금·화·수 → 목·화·토·금·수로 변화하였다.
회남자에 나타난 음양오행론의 특징을 고찰하면서 수많은 시행착오와 수고를 거쳐 일정한 이론이 정립되어지는 것을 보았다. 회남자의 음양오행론 특징 중에 오술인 합토와 토의 다양한 해석은 토의 중요성을부각시켜 주었다. 실제로 우리의 삶에도 오행 중 토의 작용이 가장 많고 중요한 역할을 하며, 지장간 이론에서도 오행 중 토의 배정 비율이 가장 많다. 이 글이 미흡하지만 한대 초기 이후의 음양오행론 연구에 보탬이되길 바라며, 이를 계기로 토에 대한 다양한 분석과 지장간에 대한 후속 연구를 지속하고자 한다.
_ 강 성 인(동방문화대학원대학교 석박사통합과정)
[각주]
1) 윤찬원, 「회남자에 있어서 도가적 계기와 도교적 계기」, 동아문화 27, 서울대학교 동아문화연구소, 1989; 김동천, 「회남자의 원도론과 경세론 연구」, 서강대학교 박사학위논문, 1995; 김용섭, 「회남자의 철학 체계의 연구」, 경북대학교 박사학위눈문, 1996; 이석명, 「회남자의 무위론 연구」, 고려대학교 박사학위논문, 1997; 박승현, 「회남자에 나타난 도가사상의경향」, 중국학보 45, 한국중국학회, 2002; 김용수, 「회남자에 나타난 莊學사상」, 도교문화연구 20, 한국도교문화학회, 2004; 박문현, 「회남자의 무위의 정치사상」, 통일전략 9, 한국통일전략학회, 2009; 윤지원, 「회남자와 도가」, 도교문화연구 32, 한국도교문화학회, 2010; 이석명, 「회남자의 시령사상과 음양오행론」, 大東文化硏究 70, 성균관대학교 대동문화연구원, 2010; 박승현, 「회남자에 나타난 무위개념의 특징」, 동양철학 35, 한국동양철학회, 2011; 이진용, 「회남자의 우주생성론 고찰」, 카톨릭철학 18, 한국카톨릭철학회, 2012; 정세근, 「회남자의 정신론」, 동서철학연구 70, 한국동서철학회, 2013; 강성인, 「회남자의 음양오행 사상과 명리학의 연관성 고찰」.
2) 劉文典, 淮南洪烈集解, 北京: 中華書局出版, 1989, 「天文訓」, “道始于虛霩, 虛霩生宇宙, 宇宙生氣. 氣有涯垠. 淸陽者薄靡而爲天, 重濁者凝滯而爲地. 淸妙之合專易, 重濁之凝竭難. 故天先成而地後定. 天地之襲精爲陰陽, 陰陽之專精爲四時, 四時之散精爲萬物.”
3) 위의 책, 「泰族訓」, “神明接, 陰陽和, 而萬物生矣.”
4) 위의 책, 「天文訓」, “天地之襲精爲陰陽, 陰陽之專精爲四時, 四時之散精爲萬物. 積陽之熱氣生火, 火氣之精者爲日; 積陰之寒氣爲水, 水氣之精者爲月; 日月之淫爲精者爲星辰.”
동중서의 春秋繁路 「陰陽位」에 “음기는 처음에는 동남쪽에서 나와서 북쪽으로 행한다(陰氣始出東南而北行)”라고 하고, 회남자에서는 “음기는 서남쪽에서 일어나서 동북쪽에서 소진한다(陰氣起於西南, 盡于東北)”라고 한다. 음기가 시작되는 가을은 회남자의 서쪽에서 일어나는 것이 타당하고, 동중서가 말하는 동쪽은 철학적인 의미를 제외하고는 가을의 시작이라기보다 봄의 시작에 해당된다.
한대 초기에는 추연의 五德從始說이 중시되었다. 木德을 중시했던 夏나라가 金德의 殷나라에 넘어가고[金剋木], 은나라는 火德의 周나라에 천하를 넘겼다[火剋金]. 춘추전국 시대를 지나 천하를 통일한 秦나라는 水德을 중시했고[水剋火], 다시 한나라는 土德을 중시하였다[土剋水]. 토덕의 영향을 받은 한나라는 시령사상에서는 夏季[토]를 구분하여 사시체계에서 오시체계로 전환하였다. 그리고 음양오행사상은 한대 초기 政事와 당시 경제의 중요한 부분인 農事에 지대한 영향을 미쳤다.
「시칙훈」은 매월 발생하는 자연의 현상들과 동물들의 움직임, 그에 맞는 오행·방위·음률·맛·냄새 등에 대하여 말하고, 천자가 갖추어야 할 생활 수칙과 그 달에 집행해야 할 정령들을 서술한 것이다. 일반 백성들이 지켜야 할 생활수칙은 물론 天帝가 매월 내리는 政令도 대부분 음양오행 원칙에 따라 시행했다. 한대초기 사람들이 통치개념으로서 음양오행사상을 얼마나 중요시했는가를 알아볼 수 있다.
5) 앞의 책, 「天文訓」, “天之偏氣, 怒者爲風; 地之含氣, 和者爲雨. 陰陽相薄, 感而爲雷, 激而爲霆, 亂而爲霧. 陽氣勝則散而爲雨露.
陰氣盛則凝而爲霜雪.”
6) 앞의 책, 「詮言訓」, “陽氣起于東北, 盡於西南. 陰氣起於西南, 盡于東北.”
7) 양계초·풍우란 저, 김홍경 역, 음양오행설의 연구, 신지서원, 1993, 188~198쪽 참조.
8) 劉文典, 앞의 책, 「太族訓」, “水火金木土穀, 異物而皆任, 規矩權衡準繩, 異形而皆施.”
9) 劉康德 主編, 淮南子鑒赏辭典, 上海: 上海辭書出版社, 2002, 312쪽.
10) 劉文典, 앞의 책, 「天文訓」, “何謂五星, 東方木也. 其帝太皥, 其佐苟芒, 執規而治春. 其神爲歲星. 其獸蒼龍, 其音角, 其日甲乙.”
11) 강성인, 「회남자의 음양오행 사상과 명리학의 연관성 고찰」, 도교문화연구 40, 한국도교문화학회, 2014, 44~56쪽 참조.
12) 劉文典, 앞의 책, 「時則訓」, “孟春行夏令, 則風雨不時, 草木早落, 國乃有恐. 行秋令, 則其民大疫, 飄風暴雨總至, 黎莠蓬蒿竝興, 行冬令, 則水潦爲敗, 雨霜大雹, 首稼不入.”
13) 위의 책, 「天文訓」, “熒惑. …司無道之國, 爲亂爲賊, 爲疾爲喪, 爲饑爲兵, …鎭星. …未當居而居之, 其國益地歲熟.”
14) 위의 책, 「天文訓」, “以制擊殺, 勝而無報, 以專從事而有功. 以義行理, 名立而不墮. 以保畜養, 萬物蕃昌, 以困舉事, 破滅死亡.”
15) 위의 책, 「天文訓」, “子生母曰義, 母生子曰保, 子母相得曰專, 母勝子曰制, 子勝母曰困” 참조.
16) 앞의 책, 「天文訓」, “甲乙寅卯, 木也, 丙丁巳午, 火也, 戊己, 四季土也.”
17) 위의 책, 「天文訓」, “壬午冬至, 甲子受制. 木用事, 火煙靑. 七十二日, 丙子受制. 火用事, 火煙赤. 七十二日, 戊子受制. 土用事, 火煙黃. 七十二, 庚子受制. 金用事, 火煙白. 七十二日, 壬子受制. 水用事, 水煙黑.”
18) 위의 책, 「時則訓」, “季月之月, 招搖指未, 昏心中, 旦奎中. 其位中央, 其日戊己, 盛德在土.”
19) 呂不韋門客 編撰, 關賢柱·廖進碧·鍾雪麗 譯注, 呂氏春秋全譯, 貴陽: 貴州人民出版社, 1990, 「十二紀」 季夏, “夏季之月:日在柳, 昏, 心中, 旦, 奎中. 其日丙丁. 其神炎帝.”; 위의 책, 季夏, “中央土: 其日戊己. 其帝黃帝.”
20) 김만태, 「사시·월령의 명리학적 수용에 관한 고찰」, 정신문화연구 37, 한국학중앙연구원, 2014, 103쪽 참조.
21) 管子 「五行」, “睹甲子, 木行御, …七十二日而畢, 睹丙子, 火行御, …七十二日而畢, 睹戊子, 土行御, …七十二日而畢,睹庚子, 金行御, …七十二日而畢, 睹壬子, 水行御, …七十二日而畢也.”
22) 春秋繁露 「五行對」, “水爲冬, 金爲秋, 土爲季夏, 火爲夏, 木爲春.”·蕭吉 著, 錢杭 點校, 五行大義, 上海: 上海書店出版社, 2001, 「論四時休王」, “春則甲乙寅卯王, …夏則丙丁巳午王, …六月則戊己辰戌丑未王, …秋則庚辛申酉王, …冬則壬癸亥子王.”
23) 班固 著, 吳則虞 點校, 白虎通疏證, 北京: 中華書局出版, 2011, 「五行」. “木旺所以七十二日何, 土旺四季各十八日, 合九十日爲一時, 王九十日.”
24) 白虎通義 「五行」 “木旺所以七十二日何, 土旺四季各十八日, 合九十日爲一時, 王九十日, 土所以王四季何, 木非土不生, 火非土不榮, 金非土不成, 水非土不高, 土扶微助衰, 歷成其道, 故五行更王, 亦須土也, 王四季居中央不名.”
25) 김만태, 앞의 논문, 2014, 106쪽.
26) 전광, 우리 사주학, 동학사, 2010, 57쪽; 徐升 編著, 淵海子平評註, 台北: 武陵出版有限公司, 2011, 卷一, 論天地干支暗藏總訣 “立春念三丙火用, 餘日甲木旺提綱…小暑十日丁火旺, 後來三日乙木芳, 己土三日威風盛.”
27) 1년은 회기년에 따르면 365.2422일, 항성년에 따르면 365.2564일, 근점년에 따르면 365.2596일이 된다.
28) 지장간의 오행 배정 비율은 문헌마다 조금씩 다르다. 몇 문헌의 자료에서 12지지 지장간의 사령 일수를 총합산하여 각 오행의 비율로 산출하면 다음과 같다[각 문헌의 일(日) 이하의 분(分)은 시간으로 계산]. 徐升 編著, 淵海子平評註, 台北: 武陵出版有限公司, 2011, 卷一, 五行發用定例, 月律分野之圖 “총:365.29 목:64, 화:55.8, 토:112.5, 금:69, 수:64.”; 三命通會 「論人元司事」, “총:329, 목:67, 화:57, 토:89, 금:59, 수:57”; 命理約言 「看月令法二」, “총:365, 목:66,화:56.8, 토:110.6, 금:65.7, 수:65.9”; 심재열, 淵海子平精解, 명문당, 1993, 52쪽, “총:364, 목:65.8, 화:55.8,토:112.5, 금:69, 수:60.9”; 같은 책, 96쪽, “총:346.9, 목:65.8, 화:55.8, 토:108.4, 금:47.9, 수:69”; 이석영, 四柱捷徑, 한국역학교육학원, 2008, 144쪽. “총:365.3, 목:65.8, 화:56.5, 토:111.4, 금:65.9, 수:65.7”; 김상연, 컴퓨터萬歲曆, 갑을당, 1995, 319쪽. “총:365.3, 목:65.8, 화:56.5, 토:111.4, 금:65.9, 수:65.7.”
29) 劉文典, 앞의 책, 「天文訓」, “木生于亥, 壯于卯, 死于未. 三辰皆木也. 火生于寅, 壯于午, 死于戌, 三辰皆火也. 土生于午, 壯于戌, 死于寅, 三辰皆土也. 金生于巳, 壯于酉, 死于丑. 三辰皆金也. 水生于申, 壯于子, 死于辰, 三辰皆水也.”
30) 김만태, 「地支의 상호 변화작용 관계로서 지지합 연구」, 철학논집 31, 서강대학교 철학연구소, 2012, 234~235쪽.
31) 蕭吉 著, 錢杭 點校, 五行大義, 上海: 上海書店出版社, 2001, 「論生死所」, “土, 受氣於亥, 胎於子, 養於丑, 寄行於寅, 生於
卯, 沐浴於辰, 冠帶於巳, 臨官於午, 王於未, 衰病於申, 死於酉, 葬於戌.”
32) 위의 책, 「論生死所」, “辰土受氣於申·酉, 胎於戌, 養於亥, 生於子, 沐浴於丑, 冠帶於寅, 臨官於卯, 王於辰, 衰病於巳, 死於
午, 葬於未. 未土受氣於亥·子, 胎於丑, 養於寅, 生於卯, 沐浴於辰, 冠帶於巳, 臨官於午, 王於未, 衰病於申, 死於酉, 葬於戌.
戌土受氣於寅·卯, 胎於辰, 養於巳, 生於午, 沐浴於未, 冠帶於申, 臨官於酉, 王於戌, 衰病於亥, 死於子, 葬於丑. 丑土受氣於
巳·午, 胎於未, 養於申, 生於酉, 沐浴於戌, 冠帶於亥, 臨官於子, 王於丑, 衰病於寅, 死於卯, 葬於辰.”
33) 위의 책, 42쪽. “寅午戌, 火之位也. 寅中有生火, 在東方. 午中有王火, 在南方. 戌中有死火, 在西方. 亥卯未… 申子辰… 巳酉丑… 未辰丑戌, 土之位也. 未中有王土, 辰中有死土, 丑中有衰土, 戌中有壯土, 此土體雜在四方也.”
34) 강성인, 앞의 논문, 2014, 65쪽 참조.
35) 劉文典, 앞의 책, 「時則訓」, “孟春之月. …其數八. …孟夏之月. …其數七. …季夏之月. …其數五. …孟秋之月.…其數九. …孟冬之月. …其數六.”
36) 蕭吉 著, 앞의 책, 「論數」, “尙書 「洪範」篇曰: ‘五行, 一曰水, 二曰火, 三曰木, 四曰金, 五曰土.’ 皆其生數. 禮記 「月令」篇云: ‘木數八, 火數七, 金數九, 水數六, 土數五.’ 皆其成數, 唯土言生數.”
37) 管子 「幼官圖」, “春行冬政. …用八數. …夏行春政. …用七數. …秋行夏政. 用九數. …冬行秋政. …用六數.”
38) 呂不韋門客 編撰, 앞의 책, 「十二紀」 “孟春之月. …其數八. 孟夏之月. …其數七. …夏季之月. …其日丙丁. …其數七. …其日戊己. …其數五. …孟秋之月. …其數九. …孟冬之月. …其數六”; 許匡一 譯注, 淮南子全譯, (貴陽: 贵州人民出版社, 1993), 274쪽, “古人用基數中的6·7·8·9·5分配五行水·火·木·金·土, 于四季則春木·夏火·季夏土·秋金·冬水.”
39) 劉康德 主編, 앞의 책, 35쪽, “그 수는 8이 된다: 고대인들은 오행과 5·6·7·8·9 이 5가지 숫자가 서로 짝이 된다고 생각했다. 이렇게 조성되어 5는 토에 속하고 계하가 되고, 6은 수에 속하고 겨울이 되며, 7은 화에 속하고 여름이 되고, 8은목에 속하고 봄이 되며, 9는 금에 속하고 가을이 된다. 8이 목이 되는 것은 오행의 중재수 5에 오행의 생성 순서 세 번째인목을 더한 것이 되어, ‘그 수는 8이다’라는 결론을 얻게 된다(其數八:古人以五行與五·六·七·八·九這五個數相配, 這樣造成五屬土·季夏, 六屬水·冬, 七屬火·夏, 八屬木·春, 九屬金·秋. 以八爲木是五行之數五, 加上排名五行之第三的木(第三), 就得出‘其數八’這樣的結論)”; 許匡一 譯注, 淮南子全譯, 貴陽: 贵州人民出版社, 1993, 274쪽, “고인들은 기수 중의6·7·8·9·5를 사용하여 오행의 수·화·목·금·토에 구분하여 배속하였고, 사계에서 춘 ‒ 목·하 ‒ 화·계하 ‒ 토·추 ‒ 금·동 ‒ 수로 하였다(古人用基數中的六·七·八·九·五分配五行水·火·木·金·土, 于四季則春木·夏火·季夏土·秋金·冬水).”
40) 劉文典, 앞의 책, 「時則訓」, “孟春之月, …其祀戶, 祭先脾. …孟夏之月, …其祀竈, 祭先肺. …季夏之月, …其祀中霤, 祭先心. …孟秋之月, …其祀門, 祭先肝. …孟冬之月, …其祀井, 祭先腎.”
41) 許匡一 譯注, 앞의 책, 274쪽, “비장은 토에 속하고 춘목은 토를 이기니 이기는 것을 먹는다고 하고, 한 편으로는 비장은목에 속하고 스스로 그 장기를 사용한다고 한다(脾屬土. 春木勝土,言常食所勝也. 一曰脾屬木. 自用其藏也).”
42) 이석명, 회남자 1, 소망출판, 2013, 294쪽, 각주 15 “고문 상서(尙書)에서는 비장을 목에, 폐를 화에, 심장을 토에, 간을 금에, 신장을 수에 배당하고 있다.”
43) 呂不韋門客 編撰, 앞의 책, 「十二紀」, “孟春之月, …其祀戶, 祭先脾. …孟夏之月, …其祀竈, 祭先肺. …季夏之月,…其日丙丁, …其祀竈, 祭先肺. …其日戊己, …其祀中霤, 祭先心. …孟秋之月, …其祀門, 祭先肝. …孟冬之月, …其祀井, 祭先腎.”
44) 蕭吉 著, 錢杭 點校, 앞의 책, 「論配藏府」, “尙書 夏候·歐陽說云; 肝木, 心火, 脾土, 肺金, 腎水. 此與前同. 古文 尙書 說云: 脾木, 肺火, 心土, 肝金.” 此四藏不同. 案 禮記 「月令」云: 春祭以脾, 夏祭以肺, 季夏祭以心, 秋祭以肝, 冬祭以腎.”
45) 黃帝內經素問, 「陰陽應象大論」, “東方生風, 風生木, 木生酸, 酸生肝, …南方生熱, 熱生火, 火生苦, 苦生心, …中央生濕, 濕生土, 土生甘, 甘生脾, …西方生燥, 燥生金, 金生辛, 辛生肺. …北方生寒, 寒生水, 水生鹹, 鹹生腎.”
46) 班固 著, 앞의 책, 「五祀」. “故月令春言其祀戶, 祭先脾. 夏言其祀竈, 祭先肺. 秋言其祀門, 祭先肝. 冬言其祀井, 祭先腎. 中央
言其祀中霤, 祭先心. 春祀戶, 祭所以時先脾者何? 脾者土也. 春木王煞土, 故以所勝祭之也. 是冬腎六月心,非所勝也, 以祭何?
以為土位在中央, 至尊, 故祭以心. 心者, 藏之尊者. 水最卑, 不得食其所勝.”
47) 尙書 「大禹謀」, “於!帝念哉, 德惟善政, 政在養民. 水·火·金·木·土·穀.”
48) 劉文典, 앞의 책, 「太族訓」, “水火金木土穀, 異物而皆任, 規矩權衡準繩, 異形而皆施.”
49) 殷南根, 五行新論, 沈陽: 遼寧敎育出版社, 1993, 6쪽 참조; 은남근 저, 이동철 역, 오행의 새로운 이해, 법인문화사,2000, 16~17쪽.
50) 양계초·풍우란 지음, 앞의 책, 71쪽.
51) 위의 책, 75쪽.
52) 尙書 「洪範」, “一, 五行, 一曰水,二曰火,三曰木,四曰金,五曰土. 水曰潤下, 火曰炎上, 木曰曲直, 金曰從革, 土爰稼穡.潤下作鹹, 炎上作苦, 曲直作酸, 從革作辛, 稼穡作甘.”
53) 양계초·풍우란 지음, 앞의 책, 226쪽 참조.
54) 管子 「五行」, “睹甲子, 木行御, 天子不賦, 不賜賞, 而大斬伐傷. 君危, 不殺, 太子危, 家人夫人死, 不然, 則長子死. 七十二日而畢, 睹丙子, 火行御, 天子敬行急政, 旱札苗死民厲. 七十二日而畢, 睹戊子, 土行御, 天子修宮室, 築臺榭, 君危, 外築城郭, 臣死. 七十二日而畢, 睹庚子, 金行御, 天子攻山擊石, 有兵作戰而敗士死, 喪執政. 七十二日而畢, 睹壬子, 水行御, 天子決塞動大水, 王后夫人薨, 不然, 則羽卵者段, 毛胎者, 婦銷棄. 草木根本不美, 七十二日而畢也.”
55) 劉文典, 앞의 책, 「天文訓」, “壬午冬至, 甲子受制. …七十二日, 丙子受制. …七十二日, 戊子受制. …七十二, 庚子受制.…七十二日, 壬子受制. …七十二日而歲終. 庚午受制, 歲遷六日, 以數推之, 十歲而復至甲子.”
56) 漢書, 「律曆志」, “出甲於甲, 奮軋於乙, 明炳於丙, 大盛於丁, 豐楙於戊, 理紀於己, 斂更於庚, 悉新於辛, 懷任於壬, 陳揆於癸.”
[참고문헌]
管子, 白虎通義, 尙書, 呂氏春秋, 春秋繁露, 漢書, 黃帝內經素問, 淮南子
강성인, 「회남자의 음양오행 사상과 명리학의 연관성 고찰」, 도교문화연구 40, 한국도교문화학회, 2014.
김근 옮김, 여씨춘추, 글항아리, 2012.
김만태, 「地支의 상호 변화작용 관계로서 지지합 연구」, 철학논집 31, 서강대학교 철학연구소, 2012.
_____, 「사시·월령의 명리학적 수용에 관한 고찰」, 정신문화연구 37, 한국학중앙연구원, 2014.
신정근, 백호통의, 소망출판, 2005.
심재열, 淵海子平精解, 명문당, 1993.
안길환, 淮南子 上, 中, 下, 명문당, 2001.
양계초·풍우란 저, 김홍경 역, 음양오행설의 연구, 신지서원, 1993.
은남근 저, 이동철 역, 오행의 새로운 이해, 법인문화사, 2000.
이석명, 淮南子 1, 2, 소망출판, 2013.
_____, 「淮南子의 시령사상과 음양오행론」, 大東文化硏究 70, 성균관대학교 대동문화연구원, 2010.
이석영, 四柱捷徑, 한국역학교육학원, 2008.
전광, 우리 사주학, 동학사, 2010.
董仲舒 著, 春秋繁露, 上海, 上海古籍出版社, 1989.
呂不韋門客 編撰, 關賢柱·廖進碧·鍾雪麗 譯注, 呂氏春秋全譯, 貴陽: 貴州人民出版社 1990.
馬慶洲 注释, 淮南子今注, 南京: 鳳凰出版社 2013.
萬民英, 三命通會, 台北: 武陵出版有限公司, 2011.
班固 著, 吳則虞 點校, 白虎通疏證, 北京: 中華書局出版, 2011.
徐升 編著, 淵海子平評註, 台北: 武陵出版有限公司, 2011.
蕭吉 著, 錢杭 點校, 五行大義, 上海: 上海書店出版社, 2001.
劉康德 主編, 淮南子鑑賞辭典, 上海: 上海辭書出版社, 2002.
劉文典, 淮南洪烈集解, 北京: 中華書局出版, 1989.
殷南根, 五行新論, 沈陽: 遼寧敎育出版社, 1993.
許匡一 譯注, 淮南子全譯, 貴陽: 貴州人民出版社 1993.
* 이 논문은 2014년 11월 27일에 투고되어, 2014년 12월 11일까지 편집위원회에서 심사위원을 선정하고, 2014년 12월 29일까지 심사위원이 심사하고, 2015년 1월 5일 편집위원회에서 게재가 결정되었음.
[Abstract]
The Distinct Feature of the Theory of Yin-yang and Five Elements in Huainanzi (淮南子)
57)Kang, Sungin*
The thought of Yin-yang and Five Elements of Huainanzi(淮南子) is inherent in the natural
phenomenon, the concept of governance, the analogy system(類比體系), and as by the concepts of the haps and mishaps(禍福槪念).
And the distinct features of the thought of Yin-yang and Five Elements are: First, the Earth(土)
was described in various way, such as Sagyewolseol(사계월설), 72Ilgyehaseol(72일계하설),
30Ilgyehaseol(30일계하설), so then the importance of the Earth was being emphasized, and it’s correlative to Jijanggan(支藏干) theory as well. Second, at Jiji(地支) Hoeguk(會局), it was theoretically described in peculiar way as in Ohsulin(午戌寅) Hapto(合土), so that there was formed of a variety of interpretation method about the earth, such as Twelve Win Star(十二運星).
Third, as in the wollyeong(月令), the numbers which were assigned to Five Elements(五行) are not used Seangsu(生數), but only used Seongsu(成數) is that an ancient times, the pairs of numbers each other in Wollyeong become 5-Earth in late summer(季夏), 6-Water in winter, 7-Fire in summer, 8-Wood in spring, and Metal-9 in autumn, so it seemed to be customary used.
Fourth, when analyzing literatures about the Five Elements Assignment Table(五行配屬) of
modern theory of Yin-yang and Five Elements and offering other five organs at the time of
performing ancestral rites, it’s thought that there was a custom that, at those days, people had made offering to ancestors Spleen in spring [Wood], Lung in summer [Fire], Heart in late summer [Earth], Liver in fall [Metal], and Kidney in winter [Water]. Fifth, regarding the order of Five Elements, beginning from Water, Fire, Metal, Wood, Earth, Grain(水·火·金·木·土·穀) as mentioned in Thaizokhun (泰族訓), passing through Metal, Wood, Water, Fire, Earth(金·木·水·火·土), it had been change into Water, Fire, Wood, Metal, Earth(水·火·木·金·土) according to the order of creation of all things, and again, by Five Cyclic Virtues(五德終始說), it had been changed into Earth, Wood, Metal, Fire, Water(土·木·金·火·水), and, according to the order of* Combined Master’s and Doctorate Program, Dongbang Culture Graduate University season; spring, summer, late summer, fall, and winter(春·夏·季夏·秋·冬), it had been changed into Wood, Fire, Earth, Metal, Water(木·火·土·金·水), as stated Chunmunhun(天文訓).
[Key Words] Huainanzi(淮南子), Thought of Yin-yang and Five Elements, Theory of Yin-yang and Five Elements, Five Elements, Wollyeong(月令), Five Cyclic Virtues(五德終始說)
_ 檀國大學校 東洋學硏究院, 東洋學 第58輯 (2015年 1月)에서 발췌
크리스천라이프 편집부